Pojęcie ewaluacji jest znane w USA i Europie Zachodniej od kilkudziesięciu lat. Na przestrzeni tego czasu rozumienie ewaluacji ulegało zmianie, co wiązało się z definiowaniem tego terminu na wiele różnych sposobów.

Historię ewaluacji dzieli się na cztery generacje. Początkowo ewaluację utożsamiano z pomiarem (I generacja) – gromadzeniem danych w oparciu o testy i ankiety. Rola ewaluatora ograniczała się do konstruowania i stosowania narzędzi badawczych, służących do oceny efektów danego działania. Następny etap wiązał się z narodzinami ewaluacji programu, która polegała na porównaniu zgodności zakładanych oraz zrealizowanych rezultatów (II generacja). Celem ewaluacji stał się opis funkcjonowania programu (mocnych i słabych stron, czynników sukcesu/porażki) służący jego usprawnieniu. Kolejny etap (III generacja) polegał na zrównaniu ewaluacji z oceną, co oznaczało bardziej krytyczne podejście oraz wydawanie osądu, w oparciu o który zapadały decyzje. W tym okresie dominowały badania ilościowe; dążono do uzyskania „prawdy absolutnej”, odwoływano się do kryteriów i określonych standardów. Ewaluator stał się ekspertem i autorytetem, którego rolą było ocenianie i osądzanie.

Aktualne pojmowanie ewaluacji (IV generacja) traktuje ją jako uspołeczniony, demokratyczny proces, który angażuje wielu interesariuszy i jest prowadzony w drodze współdziałania, dialogu i negocjacji. Uwzględnia się w nim kontekst społeczny, polityczny, kulturowy i prawny, w którym realizowane jest dane przedsięwzięcie. Ewaluator jest mediatorem, partnerem i edukatorem, który umożliwia refleksję, interakcję i uczenie się. Główny nacisk kładzie się na użyteczność ewaluacji, tj. wykorzystanie jej wyników poprzez podjęcie trafnych decyzji i działań mających na celu rozwój.



_{^{Schemat 1. Czwarta generacja ewaluacji i odpowiadające im role ewaluatora (opracowanie własne na podstawie Guba, Lincoln „Fourth Generation Evaluation”, SAGE Publications: Newbury Park-London-New Delhi,1989)}}

Bazując na metodach badań społeczno-ekonomicznych oraz przyjętych kryteriach, ewaluacja służy nie tylko szacowaniu wartości i jakości danego przedsięwzięcia, ale też wyjaśnieniu przyczyn towarzyszących mu sukcesów i porażek. Jako uniwersalne narzędzie zarządzania w „organizacjach uczących się”, ewaluacja jest bardzo przydatna także w systemie pomocy i integracji społecznej – zarówno na poziomie tworzenia polityki społecznej, jak i w codziennej pracy socjalnej.

CZYM EWALUACJA NIE JEST? (kontrola, audyt, monitoring)

Ewaluacja czasami jest mylona z kontrolą, audytem czy monitoringiem, jednak znacząco się od nich różni ze względu na cel realizacji, zasadnicze pytania, zakres wykorzystywanych informacji i prowadzonych analiz, moment realizacji, a także wykonawcę.

^{_{Tabela 1. Porównanie ewaluacji z monitorowaniem i audytem (opracowanie własne).}}